Senin, 17 Desember 2012

Hanesan Graduante laos atu husu Servicu ba Governo, maibe Kria servisu ba An rasik


ETCI Gleno - Ministru Educasaun Timor Leste, Dr. Bendito Freitas hateten Sai hanesan Graduante ka remata Escola laos atu ba tuku odamatan Governo nian hodi husu Servicu, maibe hanesan Graduante atu prepara an no kria service iha ida-ida nia an rasik
lia fuan hirak ne’e hato husi Ministru Educasaun RDTL wainhira hato nia Discurso iha Serimonia Graduasaun Sabado 15/Dez/2012 foin lalais ne’e iha Kampus ETCI Gleno Ermera
Ministro ne’e hatutan liu tan katak, hanesan Graduante 152 nebe simu Graduasaun, tenki hatudu Ciensia nebe durante ne’e imi hetan iha ETCI, atu implementa iha imi nia Vida moris lor-loron nian, no iha komunidade nia le’et, liu-liu oinsa mak graduante sir abele prepara kondisaun ba futuru Café nebe oras ne’e dadaun fo produsaun ladiak (Menus Produsaun). Eis Secretario Estado SEFOPE ne’e haklean
Ministro nebe oras ne’e dadaun kaer Kargu iha V Governo hanesan ME RDTL ne’e sente orgulho ho Esforsu tomak Estrutura ETCI nian no Apresia tebes ho Fundasaun nebe hanaran LAHER (Letefoho, Atsabe, Hatolia, Ermera & Railaco) hadi hateten katak Governo sei apoiu nafatin Instituisaun Educativu ne’e iha parte balun nebe presija,
Tuir Observasaun Jornalista katak, iha serimonia ne’e Komitivas Ministerio Educasaun marka presence hotu komesa husi ministru mai to Xefe departementu sira, inklui Sekretaria Pribado no Asesor Ministru Educasaun Sr. Rui Hanjam, ho Presenca ne’e halo estrutura ETCI sente Orgulho tebes, maske preparasaun ladun diak, maibe ida ne’e mak Instituisaun ne’e bele halo no prepara hakturi husi Reitor ETCI Eng Lucio Marcal Gomes ( Jaime Soares)

Minggu, 16 Desember 2012

Ministru Educasaun hateten V Governo liu husi Ministerio Educasaun sei tulun nafatin ETCI iha Futuru



ETCI Gleno - Estudante  hamutuk 152 Sabado foin fim do semana ne’e, 15/12/2012, simu Graduasaun Bacharalato Diploma III husi Reitor ETCI (East Timor Coffee Instituto) Gleno distrito Ermera
Liu husi Avertura Reitor ECTI Eng. Lucio Marcal Gomes hateten katak Ohin 15/12/12 Ermera Marka historia bo’ot ida iha areia Educasaun, tamba ho Graca Nai Maromak nian ETICA bele transforma nia an ba ETCI ho legalidade husi V Governo RDTL nebe baseia ba Constituisaun RDTL. Tamba ne’e ohin ETCI sei realize Graduasaun ba dahuluk nebe ho tema Ho Espirito 1º Graduasaun  Estudante  East Timor Coffee Instituto ETCI  tinan akademico 2011/2012, hasae Kualidade Educasaun hodi desenvolve Recurso Humano iha Timor Leste,
Reitor nebe oras ne’e dadaun sei Estudo hela iha Portugal ne’e realsa liu tan katak lori strutura tomak ETCI nia naran hato agradese wain ba Membru Fundasaun LAHER, Intelektuais Ermera oan tomak, Inan Aman, no ba V Governo RDTL (Ministerio da Educasaun). Tamba imi graduante sira mak sai mata dalan ba komunidade Agricultur no Masin iha komunidade nia le’et,
Iha sorin seluk Presidente Fundasaun LAHER Sr. Germenino Amaral hateten katak Lori Membru Fundasaun tomak nia naran hato Parabens ba Strutura tomak ETCI nian nebe ho esforsu tomak bele realiza 1º Graduasaun ba ETCI ho estudante 152, tamba ne’e Presidente fundasaun ne’e fo exemplo katak Ema bele riku ho sasan bara-barak kuandu mate sei la lori, maibe Matenek ou Esperencia wainhira Sao Pedro Asina ona Surat Jalan mak sei bele hakotu no sei lori direta husi ema ida-idak, Amaral Haklean
Ministro Educasaun RDTL Dr Bendito Freitas iha nia Discurso hateten katak Educasaun importante tebes ba prosesu desenvolvimento, tamba ne’e Timor Leste presija recusro humanu nebe ho kualidade, atu bele desenvolve Rai ida ne’e. tamba ne’e Governo Timor Leste atraves husi Ministerio educasaun sei apoiu no tulun nafatin Instituisaun ETCI nudar parte educativu ida, laos ba ETCI deit maibe ba programa Educasaun hotu iha Timor Leste, no pronto kopera ho ETCI iha parte ruma
Iha sorin seluk Reitor UB (Universitas Brawijaya) iha nia Palestra ho lian Indonesia  hateten UB  senti Kontente tamba ECTI bele konvida Reitor UB mai partisipa iha 1º Graduasaun, tamba ne’e UB pronto atu kopera ho ETCI iha future ba programa estudo hot-hotu, tamba UB iha ona esperensia nebe diak tamba UB sai ona exemplo ba Univesidade hotu iha Indonesia, ho 1º Graduasaun ETCI bele lao diak liu tan iha futuru, karik neneik sei bele sai hanesan UB, Reitor ne’e haklean
Wainhira UMR dada lia ho Graduante ida ho naran Matilde Goncalves hato sentimento katak senti kontente wainhira simu graduasaun husi ETCI ho legalidade nebe Governo no Acreditasaun sira halo, tamba ne’e nia fo agradesementu barak liu ba Strutura tomak ETCI, Governo RDTL, Inan-Aman, nebe durante ne’e fo apoiu moral no material, hodi konsege finalisa iha loron ida ne’e, tamba ne’e nia husu ba Amigus-amigas graduantes sira katak nivel Educasaun la remata deit iha ne’e maibe presija kontinua ba to mehi nebe ita iha, Goncalves espreza.
Partisipa iha Serimonia ne’e hanesan Ministro Educasaun RDTL, Ministru Justica RDTL, Vice Ministru Agricultura no secretario Estado Floresta no Meiu Ambiente, Reitor UB, Reitor Universidade Evora Portugal, Embaxadora Estadus Unidos, Presidenta Laher no Inan-Aman familias Graduantes sira nian, (Jaime Soares)

Kamis, 13 Desember 2012

Ohin loron 14/12/2012 Marka Hirtoria ida ba EAST TIMOR COFFEE INSTITUTE ( E T C I )


Ermera - East Timor Coffee Institute (ETCI) nebe nakfilak husi East Timor Coffee Academy ohin Sesta feira loron 14/12/2012 halao Yudisium ba Estudante Hamutuk 152 atu hakat ba serimonia Graduasaun nebe sei realize iha dia 15/15/2012 fatin Aula East Timro Coffee Institute Gleno- Ermera
Tuir diskurso husi reitor ETCI Eng. Lucio Marcal Gomes hateten katak Ohin marka Historia ida ba Ermera, no ba Timor Laran tomak kona ba esistensia ETCI nebe nudar instituisaun superior ida nebe hetan ona legalidade husi Governo RDTL, liu husi Ministerio Educasaun, Vice Ministru Ensino Superior nebe numero despacho  95/2012 de 16 de Novembro de 2012 sobre a primeira Graduasaun dos Estudantes do instituto de  Café de Timor Leste, husi diploma Ministerial No. 31/2012 de 7 Novembro de 2012 sobre Acreditasaun Inicial do Instituto  de Café de Timor Leste
Reitor ne’e hatutan liu tan katak Estudante 152 hanesan Graduasaun ba Premeiro I Graduasaun wainhira ETICA nakfilak ba ETCI  ho Titlo Bacha ralato, tamba ne’e husu ba estudante sira atu tane nafatin Almamater ECTI nian iha komunidade nia le’et, tamba Imi mak sai matadalan ba Agrikultur sira no sai Masin iha komunidade nia Le’et, Marcal Haklean
Ikus Eis Deputado Primero Legislatura ne’e mos informa liu tan katak, ohin nia brani hamrik iha Podium leten tamba ECTI hetan ona legalidade 100 %, no tama ona iha kategoria akreditasaun nian, maske lori prosesu nebe naruk, maibe nia fo agradese ba strutura tomak nebe ho esforsu bele finalize servisu hotu durante ne’e,
Iha Parte seluk, Ir. Julio Gomes nudar Pro- Reitor I iha nia intervensaun hateten katak, ohin loron ikus ba kandidatu Graduante sira, tamba ne’e lori Pro-reitor nia naran hodi le’e despacho husi Reitor ba Graduante sira hamutuk 152 hanesan Legalidade ida hodi hakat ba Graduasaun iha loron 15/12/2012, hanesan PIAGAM husi East Timor Coffee Institute (ETCI)
Ikus husi Programa ne’e sei fo sai Programa serimonia ba loron Sabado nian, tamba iha Serimonia ne’e, sei marka Presenca husi Ministru Educasaun RDTL, Ministru Justica RDTL, Reitor Brawijaya no Reitor IPB husi Indonesia, Reitor Universidade ida husi Portugal no Australia, (Jaime Soares)

Jumat, 09 November 2012

Estudantes "ETCI" Halao Pratika Iha Area Mota-Hare Suco Lihu Sub-Distrtito Railako, Distrito Ermera



ETCI-ERMERA Estudantes Hosi Departemento Agroflorestry no Agronomia Halao Pratika iha Sub-Distrito Railako Suco Lihu Area Mota-Hare kona ba Materia Konservasaun Rai ho Be’e iha loron tersa feira, 30 de Setembro 2012 liu ba durante loron tomak.
Haktuir Husi Estudante Agronomia Filipe Araujo hataten katak  tinan-tinan mota Bera no Kudoe sobu bei-beik comunidade sira nia to’os no uma hodi fo dificulta ba comunidade sira hodi hasae produsaun ruma ba nescecidade lor-loron nian. Alende husi ne’e mos estudantes ETCI mos halao observasaun ho Dosentes ne’ebe Lori Mateia Konservasaun Sr. Ramalhino Lelo da Cruz, S.Hut. sira hodi identifika konservasaun Rai, Be’e no Erosaun diretamente.
Araujo mos dehan ho Lian Englesh katak;
Ø  When I see, I will not understand
Ø  When I hear, I will forget
Ø  When I practice and do it, I will not forget till forever
Signifika bo’ot  husi liafuan quotation badak ida ne’e estudantes mos bele analise rasik  hodi loke sira nia hanoin rasik , durante hetan lisaun iha prosesu  aprendisazen iha campus ETCI hodi realiza ida-idak nia espectativas ba futuru ho edukasaun nebe’e sustentabilidade hodi nescecita  sira moris familia ho saudavel.Tradus kedas liafuan quotation/pribahasa inlesh ba tetun dehan: 
Ø  Wainhira hau hare, hau sei lahatene.
Ø  Wainhira hau rona, hau sei haluha
Ø  Wainhira hau pratika no halo, hau sei lahaluha to’o nebe’e deit.
Iha pratika ne’e mos ho nia objektivo hodi :
*      Estudante sira ba hare deretamente lalaok rai ho be ne’ebe akontese iha area Mota-Hare
*      Estudantes siramos  bele halo analiza ba konservasaun Rai, Be’e no Erosaun nebe’e akontese tiha ona.
*      Oinsa Estudante sira bele responde ba Erosaun ne’ebe akontese
*      Liu husi pratika ida ne’e mos bele hetan imformasaun ruma husi comunidade sira kona ba prosesu akontesementu  erosaun iha mota Bera ho Kudoe.
Alende husi objective ne’e mos estudantes ETCI sira mos halao pratika hodi observa ba konservasaun ho metodologia /etapa-atapa mak hanesan:
                                I.            Konservasaun ba Rai
Comunidade sira mos implementa ona sistema konserva rai ho tekniko sivil no vegetativo hanesan kuda ai-oan ruma hodi satan netik be’e nebe’e sobu Rai no mos halo Bronzon ruma hodi tahan be’e  nebe’e sobu(mota).Estudantes sira mos sukat ona mota Bera no Kudoe nia luan nebe’e mota sobu tinan-tinan metros 126, liu husi ida ne’e mos hodi halo komparasaun se tinan-tinan luan bei-beik ka lae.
                             II.            Estudantes sira mos halao pratika husi sukat tipu erosaun ne’ebe akontese tiha ona iha Sub-Distrito Railaco, Suco Lihu mak hanesan tuir mai ne’e:
ü  Erosaun Rai leten (Sheet Erotion)
ü  Erosaun Rai lolon (Slope erotion)
ü  Erosaun mota ninin (River Bank Erotion)
ü  Erosaun Canal (Irigation Erotion)
ü  Erosaun Dalan (Street Erotion)
                           III.            Estudantes mos identifica Ekosistema ne’ebe moris iha be’e laran. Sei iha/la iha, se laiha entaun impacto ruma husi Companha ho Comunidade sira, ne’ebe halo prosesamentu kafe be’en no foer dapur nian fo afecta ba ekosistema ne’ebe moris iha be’e laran.
                          IV.            Estudantes sira mos halao intervista ba Comunidade sira hodi husu imformasaun ba prosesu acontecimentu erosaun ne’ebe acontece iha Comunidade sira iha area refere, hodi fo afecta mos ba Comunidade sira hodi hasae produsaun ruma.
                             V.            Alende ida ne’e Estudantes sira aranca ona ba Rai Laco foho hodi observa prosesu acontecimentu tipu Erosaun mak hanesan:
ü  Erosaun Rai leten (Sheet Erotion)
ü  Erosaun Rai lolon (Slope erotion)
ü  Erosaun mota ninin (River Bank Erotion)
ü  Erosaun Canal (Irigation Erotion)
ü  Erosaun Dalan (Street Erotion)
ü  Erosaun Klean (Gully Erotion)
Kausa husi erosaun mak hanesan erosaun alamiah no impacto husi actividade ema nian.
Impacto husi actividade eme nian mak Companha bo’ot halo konstrusaun ho armazen ne’ebe bo’ot hodi hamosu erosaun ho halo prosesamento Café be’en ne’ebe halai husi Mota  hodi halao ekosistema ne’ebe moris iha be’e laran no Animal sira ne’ebe hemu be’e bele mate. Hari’i Constucsaun ne’ebe bo’ot bele hamosu sobu Rai hodi hamosu erosaun ne’ebe ho volume bo’ot.
Mekanismu hodi konserva Rai, no Be’e tenke:
1.      Fila-fali ba ida-idak nia konsiensia rasik husi Instituisaun Governamental no Non Governamental hodi fo kontribui ba konserva Rai no Be’e hodi Dezenvolve nasaun Timor- Leste ho ambiente ne’ebe saudavel.
2.      Tau Lixu ne’ebe fo impacto ba Rai ne’ebe tenke tau foer organiku ho anorganiku ketak bele sunu no hakoi tiha atu la bele fo impacto ba Rai no Be’e.
Recomenda hela ba estudante Universitariu hotu-hotu tenke halao ona Extensaun Agrikola ba Isu ne’ebe fo impacto hodi hamosu erosaun, Rai no Be’e. Atu nune’e bele kontribui no dezenvolve ba Comunidade sira, hodi hasae produsaun ba dezenvolvimento iha Rai agrikultura ho sustentabilidade ba future.

Iha parte seluk Estudante Feliciano Soares hosi Departemento Agroflorestry hateten katak East Timor Coffee Institute hanesan Instituisaun privadu ida ne’ebe hamahan a’an iha Ministerio Edukasaun nia okos ho nia papel importante maka kontribui ba produs rekursu humanu ne’ebe mak ho qualidade ho nune’e bele kontribui ba prosesu desenvolvimento hari Nasaun nurak Timor Leste, hanesan instituisaun privadu ida ETCI mos iha nia lei organiko (statuto) ne’ebe mak forte hodi regulariza prosesu hanorin no aprende iha ETCI. Iha statuto ETCI deskreve katak prosesu hanorin no aprende iha ETCI mak hanesan teoria iha sala laran  40% no pratika iha kampo 60% ida ne’e sai hanesan guide ida ba dosente no alunus sira atu bele adapta no aplika diretamente iha ETCI I atu dehan mos katak ida ne’e mos indiskutivel (harga mati) hakarak eh lakohi (willy nilly) ita tengki lao tuir saida mak prega ona iha statuto tanto dosente no alunu sira. Atu responde ba saida mak hatur ona iha statuto mak iha loron 30/10/2012 estudante ETCI semestro IV hamutuk quase hitunulu resin ne’ebe kompostu husi departemento 2 hanesan Agronomy no Floresta desloka ba halao pratika iha Suco Lihu, Sub-Distrito Railako. Materia ne’ebe estudante sira ba tuir pratika ne’e mak hanesan material konaba konservasaun be’e no rai/konservasi tanah dan air (KTA) iha pratika ne’e rasik sira focus liu kona ba oinsa mak atu bele        identifika ekosistema sira ne’ebe mak existe iha be’e laran, alienede ida ne’e ami mos ba halao observasaun direita kona saida mak erosaun no tipu sira husi erosaun no mos buka identifika causa husi erosaun ne’e mai husi ne’ebe? no tanba sa mak erosaun ne’e akontese. Hafoin ami termina ami nia pratika iha suko Lihu ami mos halo intervista ho komunidade sira ne’ebe mak hela besik iha area suku Lihu nian hodi explora sira nia konhesemento kona ba saida mak erosaun no oinsa atu prevene erosaun bazea ba resultadu ne’ebe maka mehi tan husi komunidade sira maioria fo resposta katak sira la dauk kompriende konaba saida mak erosaun no oinsa atu prevene erosaun. Hafoin de remata iha suku Lihu ami mos direitamente desloka ba suku Railako karaik hodi halo observasaun ba tipo-tipo erosaun ne’ebe mak akontese iha suku refere iha ami nia observasaun ne’e identifika tipo erosaun ne’ebe akontese iha area ne’eba mak hanesan :Erosi Parit, erosi tebing jalan, erosi Jurang, no erosi permukaan  I tuir ami nia observasaun  ne’e deskobre katak problema hirak ne’e akontese tanba atividade ita ema nian ne’ebe mak tesi no sunu rai arbiru/iresponsabel mak ikus mai akontese erosaun.
Objetivo prinsipal husi pratika ne’e mak oinsa mak bele orienta estudante sira ba konhese no apar ho realidade iha campua tu nune’e bele halo komparasaun entre teoria no pratika I mos bele justifika katak saida mak hetan ona iha teoria ne’e hanesan mos saida mak ami hasoru iha Campo pratica nian.
Felis hateten katak Antes atu termina hau atu husik hela lian badak ida ba maluk le’e nain sira hotu li-liu estudante ETCI sira katak “when I  hear I will forget, when I do I will understand and when I practice I will not forget it until forever and ever. Informasaun ne’e hato’o hosi Estudante nain rua 2 (Filpe Soares Araujo Agronomi no Feliciano Soares Agroforestry). ETCI-ERMERA, Mario M.S.

Selasa, 30 Oktober 2012

Estudante Departemento Agrocolheta Halo Pratika Iha Laboratoria ETCI


ETCI-ERMERA, Estudante East Timor Coffee Institute (ETCI) Departemento Agrocolheta semestru IV halao pratika kona ba materia Uji Indrawi fatin laboratoria ETCI, iha loron Terza Feira, 30 de Outubro de 2012 komesa horas tuku 10.00 to tuku 14.00 horas Timor-Leste.
Iha pratika ne’e mos ho nia objektivu atu ;
    Komprende  klean ba faktores uza inus hodi horon (Pengindaraan)
-  Iha kapasidade ne’ebe uza inus hodi horon (pengindraan), ho lolos atu halao intrepretasaun hodi bele halo diferente entre material uo sasan ruma.
-          Atu aprende klean liu tan hodi kaer metin no hasae kapasidade hodi bele aprende iha parte horon sasan ou material ruma.
-          Iha kapasidade atu sai hanesan ema ne’ebe hodi bele detekta kona ba kualidade sasan ne’ebe atu uza liu husi uji indrawi.
-          Iha kapasidade atu halao servisu tuir prosedur no instruksaun hodi bele graba ho dokumentasaun ba aktividade estudo, hanesan halo relatotio aktividade pratika nian 
      Iha pratika ne’e mos estudante sira ne’ebe partisipa ho totalidade hamutuk 25 estudantes kompostu husi feto ema nain 9 no mane ema nain 16, sira mos bele ona halao analiza tuir pratika ne’ebe foin primeira ves halao iha ETCI durante sira aprende ba materia uza inus hodi horon no senti ba kualidade be no masin (H20 no NaCl).
Tuir Dosente Materia (Dosen Mata Kuliah), Sra. Elisabeth Merniana Bera,ST. hateten katak liu husi koko/uji indrawi sai hanesan barometer ida ba estudante sira, bele sai hanesan ema panelis persija tenki iha treinamentu tuir pratika atu bele konese klean ba prosesu /pengindraan Panelis. Elis haktuir tan katak maske ita hare fasil maibe persija tempu barak hanesan prepara a’an didiak, talentu, hatais, disiplina no iha hanoin lalais bele fo valor, hodi sai hanesan barometer ida atu detekta kona ba qualidade iha produtu ruma no mos industria.
Iha parte seluk estudante sira mos apresia teb-tebes ho pratika ne’ebe sira aprende dadaun ne’e sai hanesan parte importansia ida hodi sira bele konese klean liu tan ba materia uji indrawi, wainhira sira kahur masin ho be’e ne'ebe ho nia konsentrasaun diferente hodi sira koko no sente bele halo diferente kedas. Liu husi pratika ne’e mos Estudante Jonia Boroomeu fo nia lia menon ba alin estudante sira ne’ebe remata ona iha eskola sekundaria bele mai foti estudu iha ETCI liu-liu ba departementu Agrocolheta tanba departementu ne’e maka bele koalia klean ba qualidade ai han no halo colheta ba produsaun agrikola. (ETCI-Ermera, Mario M.S).