ETCI-ERMERA Estudantes
Hosi Departemento Agroflorestry no Agronomia Halao Pratika iha Sub-Distrito
Railako Suco Lihu Area Mota-Hare kona ba Materia Konservasaun Rai ho Be’e iha loron
tersa feira, 30 de Setembro 2012 liu ba durante loron tomak.
Haktuir Husi Estudante Agronomia
Filipe Araujo hataten katak tinan-tinan
mota Bera no Kudoe sobu bei-beik comunidade sira nia to’os no uma hodi fo
dificulta ba comunidade sira hodi hasae produsaun ruma ba nescecidade lor-loron
nian. Alende husi ne’e mos estudantes ETCI mos halao observasaun ho Dosentes ne’ebe
Lori Mateia Konservasaun Sr. Ramalhino
Lelo da Cruz, S.Hut. sira hodi identifika konservasaun Rai, Be’e no Erosaun
diretamente.
Araujo
mos dehan ho Lian Englesh katak;
Ø When I see, I will not understand
Ø When I hear, I will forget
Ø When I practice and do it, I will
not forget till forever
Signifika
bo’ot husi liafuan quotation badak ida
ne’e estudantes mos bele analise rasik
hodi loke sira nia hanoin rasik , durante hetan lisaun iha prosesu aprendisazen iha campus ETCI hodi realiza
ida-idak nia espectativas ba futuru ho edukasaun nebe’e sustentabilidade hodi
nescecita sira moris familia ho
saudavel.Tradus kedas liafuan quotation/pribahasa inlesh ba tetun dehan:
Ø Wainhira hau hare, hau sei
lahatene.
Ø Wainhira hau rona, hau sei haluha
Ø Wainhira hau pratika no halo, hau
sei lahaluha to’o nebe’e deit.
Iha
pratika ne’e mos ho nia objektivo hodi :
Estudante
sira ba hare deretamente lalaok rai ho be ne’ebe akontese iha area Mota-Hare
Estudantes
siramos bele halo analiza ba
konservasaun Rai, Be’e no Erosaun nebe’e akontese tiha ona.
Oinsa
Estudante sira bele responde ba Erosaun ne’ebe akontese
Liu
husi pratika ida ne’e mos bele hetan imformasaun ruma husi comunidade sira kona
ba prosesu akontesementu erosaun iha
mota Bera ho Kudoe.
Alende
husi objective ne’e mos estudantes ETCI sira mos halao pratika hodi observa ba
konservasaun ho metodologia /etapa-atapa mak hanesan:
I.
Konservasaun
ba Rai
Comunidade
sira mos implementa ona sistema konserva rai ho tekniko sivil no vegetativo
hanesan kuda ai-oan ruma hodi satan netik be’e nebe’e sobu Rai no mos halo
Bronzon ruma hodi tahan be’e nebe’e
sobu(mota).Estudantes sira mos sukat ona mota Bera no Kudoe nia luan nebe’e
mota sobu tinan-tinan metros 126, liu husi ida ne’e mos hodi halo komparasaun
se tinan-tinan luan bei-beik ka lae.
II.
Estudantes
sira mos halao pratika husi sukat tipu erosaun ne’ebe akontese tiha ona iha
Sub-Distrito Railaco, Suco Lihu mak hanesan tuir mai ne’e:
ü
Erosaun
Rai leten (Sheet Erotion)
ü
Erosaun
Rai lolon (Slope erotion)
ü
Erosaun
mota ninin (River Bank Erotion)
ü
Erosaun
Canal (Irigation Erotion)
ü
Erosaun
Dalan (Street Erotion)
III.
Estudantes
mos identifica Ekosistema ne’ebe moris iha be’e laran. Sei iha/la iha, se laiha
entaun impacto ruma husi Companha ho Comunidade sira, ne’ebe halo prosesamentu
kafe be’en no foer dapur nian fo afecta ba ekosistema ne’ebe moris iha be’e
laran.
IV.
Estudantes
sira mos halao intervista ba Comunidade sira hodi husu imformasaun ba prosesu
acontecimentu erosaun ne’ebe acontece iha Comunidade sira iha area refere, hodi
fo afecta mos ba Comunidade sira hodi hasae produsaun ruma.
V.
Alende
ida ne’e Estudantes sira aranca ona ba Rai Laco foho hodi observa prosesu
acontecimentu tipu Erosaun mak hanesan:
ü
Erosaun
Rai leten (Sheet Erotion)
ü
Erosaun
Rai lolon (Slope erotion)
ü
Erosaun
mota ninin (River Bank Erotion)
ü
Erosaun
Canal (Irigation Erotion)
ü
Erosaun
Dalan (Street Erotion)
ü
Erosaun
Klean (Gully Erotion)
Kausa
husi erosaun mak hanesan erosaun alamiah no impacto husi actividade ema nian.
Impacto
husi actividade eme nian mak Companha bo’ot halo konstrusaun ho armazen ne’ebe
bo’ot hodi hamosu erosaun ho halo prosesamento Café be’en ne’ebe halai husi
Mota hodi halao ekosistema ne’ebe moris
iha be’e laran no Animal sira ne’ebe hemu be’e bele mate. Hari’i Constucsaun
ne’ebe bo’ot bele hamosu sobu Rai hodi hamosu erosaun ne’ebe ho volume bo’ot.
Mekanismu
hodi konserva Rai, no Be’e tenke:
1.
Fila-fali
ba ida-idak nia konsiensia rasik husi Instituisaun Governamental no Non
Governamental hodi fo kontribui ba konserva Rai no Be’e hodi Dezenvolve nasaun
Timor- Leste ho ambiente ne’ebe saudavel.
2.
Tau
Lixu ne’ebe fo impacto ba Rai ne’ebe tenke tau foer organiku ho anorganiku
ketak bele sunu no hakoi tiha atu la bele fo impacto ba Rai no Be’e.
Recomenda
hela ba estudante Universitariu hotu-hotu tenke halao ona Extensaun Agrikola ba
Isu ne’ebe fo impacto hodi hamosu erosaun, Rai no Be’e. Atu nune’e bele
kontribui no dezenvolve ba Comunidade sira, hodi hasae produsaun ba
dezenvolvimento iha Rai agrikultura ho sustentabilidade ba future.
|
|
Iha
parte seluk Estudante Feliciano Soares
hosi Departemento Agroflorestry hateten katak East Timor Coffee Institute
hanesan Instituisaun privadu ida ne’ebe hamahan a’an iha Ministerio Edukasaun nia
okos ho nia papel importante maka kontribui ba produs rekursu humanu ne’ebe mak
ho qualidade ho nune’e bele kontribui ba prosesu desenvolvimento hari Nasaun nurak
Timor Leste, hanesan instituisaun privadu ida ETCI mos iha nia lei organiko
(statuto) ne’ebe mak forte hodi regulariza prosesu hanorin no aprende iha ETCI.
Iha statuto ETCI deskreve katak prosesu hanorin no aprende iha ETCI mak hanesan
teoria iha sala laran 40% no pratika iha
kampo 60% ida ne’e sai hanesan guide ida ba dosente no alunus sira atu bele adapta
no aplika diretamente iha ETCI I atu dehan mos katak ida ne’e mos indiskutivel
(harga mati) hakarak eh lakohi (willy
nilly) ita tengki lao tuir saida mak prega ona iha statuto tanto dosente no
alunu sira. Atu responde ba saida mak hatur ona iha statuto mak iha loron
30/10/2012 estudante ETCI semestro IV hamutuk quase hitunulu resin ne’ebe kompostu
husi departemento 2 hanesan Agronomy no Floresta desloka ba halao pratika iha Suco
Lihu, Sub-Distrito Railako. Materia ne’ebe estudante sira ba tuir pratika ne’e mak
hanesan material konaba konservasaun be’e no rai/konservasi tanah dan air (KTA)
iha pratika ne’e rasik sira focus liu kona ba oinsa mak atu bele identifika ekosistema sira ne’ebe mak existe
iha be’e laran, alienede ida ne’e ami mos ba halao observasaun direita kona saida
mak erosaun no tipu sira husi erosaun no mos buka identifika causa husi erosaun
ne’e mai husi ne’ebe? no tanba sa mak erosaun ne’e akontese. Hafoin ami termina
ami nia pratika iha suko Lihu ami mos halo intervista ho komunidade sira ne’ebe
mak hela besik iha area suku Lihu nian hodi explora sira nia konhesemento kona ba
saida mak erosaun no oinsa atu prevene erosaun bazea ba resultadu ne’ebe maka mehi
tan husi komunidade sira maioria fo resposta katak sira la dauk kompriende konaba
saida mak erosaun no oinsa atu prevene erosaun. Hafoin de remata iha suku Lihu ami
mos direitamente desloka ba suku Railako karaik hodi halo observasaun ba tipo-tipo
erosaun ne’ebe mak akontese iha suku refere iha ami nia observasaun ne’e identifika
tipo erosaun ne’ebe akontese iha area ne’eba mak hanesan :Erosi Parit, erosi tebing jalan,
erosi Jurang, no erosi permukaan
I tuir ami nia observasaun ne’e deskobre
katak problema hirak ne’e akontese tanba atividade ita ema nian ne’ebe mak tesi
no sunu rai arbiru/iresponsabel mak ikus mai akontese erosaun.
Objetivo
prinsipal husi pratika ne’e mak oinsa mak bele orienta estudante sira ba konhese
no apar ho realidade iha campua tu nune’e bele halo komparasaun entre teoria no
pratika I mos bele justifika katak saida mak hetan ona iha teoria ne’e hanesan mos
saida mak ami hasoru iha Campo pratica nian.
Felis
hateten katak Antes atu termina hau atu husik hela lian badak ida ba maluk le’e
nain sira hotu li-liu estudante ETCI sira katak “when I hear I will forget, when I do I will understand
and when I practice I will not forget it until forever and ever. Informasaun
ne’e hato’o hosi Estudante nain rua 2 (Filpe Soares Araujo Agronomi no Feliciano
Soares Agroforestry). ETCI-ERMERA, Mario
M.S.